Yazmayı Öğrenmeden Önce
Harfleri Çizdiğimiz Zaman:
Lynda Barry ve
Çizgi Roman Yapmak*
Çizgi roman sanatçıları karalamalarını ve müsveddelerini genellikle paylaşmak için yaratmaz, bunlar aynı bir romanın taslakları gibi özel sayılan öğelerdir. Ama ya tersi olur ve eğer bir gün bir sanatçı, bilinçli olarak karalama defterlerinden bir eser ortaya koyarsa ne olur? Muhtemelen bu durum bizleri eserin kitap kategorileri arasında aldığı yeri (çizgi roman, grafik roman veya sanatçı kitabı vb.) ve bunlar arasındaki örgüyü sorgulamaya iter. Lynda Barry’nin son dönem çizgi romanları ve son eseri Making Comics de çizim ve yazım birlikteliği üzerine bu sorgulamaları içeren bir eser olarak karşımıza çıkıyor.
Barry ilk çizgi romanlarını fotokopiyle bastırarak bir araya getirmeye başlar. 1979 yılında gazetelerden olumsuz cevap aldığında, New Yorklu sanat organizasyonu Printed Matter, Inc., kitaplarını basmayı kabul eder.1 Barry için bir dönüm noktası olan bu başlangıç, aslında eserlerinin çizgi roman olduğu kadar birer sanatçı kitabı ve yapıt olarak kabulünü de destekler. Making Comics, Barry’nin eserlerini fotokopiyle bastığı zamandan bu yana, sanatçı ve eğitmen olarak geçirdiği süreçten doğan bir eserdir. Bu süreç içerisinde Barry gibi diğer sanatçıların katkıları çizgi roman türünün artık sadece popüler kültür aracı değil bir sanat ve edebiyat eseri olarak da algılanmasının önünü açar. Barry bu çalışmalarıyla birçok ödüle de layık görülür. Okurlara yaratıcılıklarını artırma yöntemleri konusunda tavsiyeler verdiği, kısmen anı, kolaj ve çalışma kitabı olan What It Is ile 2009 yılında En İyi Gerçekliğe Dayalı Çalışma kategorisinde Eisner Ödülü’nü kazanır.2 2013 yılında Comics Alliance tarafından, hayat boyu başarı unvanı hak eden on iki kadın arasında adına yer verilir.3 2019 yılında MacArthur Foundation tarafından grafik çalışmaları, resim yaratımı ve yazma pratiği alanında eğitmen olarak katkıları nedeniyle Genius [Deha] Ödülü’ne layık görülür.
Lynda Barry’nin kitapları çoğu zaman çizgi roman kategorisinde yayımlanmış olsa da otobiyografi, kurgu, eskiz defteri, karalama, sanatçı defteri ve manuscript [el yazması], daha da ötesi hepsini bir arada barındıran bir kitapla karşılaştırır okuru. Yapıtlarının bilinen çizgi roman kalıpları dışında disiplinler arası, hatta metinlerarası bir karmaşıklık içerisinde olduğu görürüz. Bu karmaşayı aslında bir bütüne dönüştüren de Lynda Barry tarafından kendi eserleri için kullandığı autobiofictionalography [oto-biyo-romansı-grafik] terimidir. İlk kez One! Hundred! Demons!4 adlı kitabında yer verdiği bu terim, onun “kolaj, mürekkep ve suluboya çizimler içeren çokkatmanlı yaklaşımının hibrit yapısını” açıklar bizlere.5
Making Comics, Lynda Barry’nin hem sanatçı hem de eğitmen olarak izlediği yolu ve bu alanlardaki tecrübelerini aktaran bir eser olarak literatürde yer alır. 2019 yılında Drawn & Quarterly (D & Q) yayınevi tarafından yayımlanır. Aslında bu, çizgi roman üzerine bir çizgi romancı tarafından yazılmış ilk kitap değildir. Scott McCloud’un Understanding Comics’i, Will Eisner’in Comics and Sequential Art’ı da yine kendi çizim stilleri üzerinden çizgi romanı anlatan yakın örneklerdir. Making Comics, Barry’nin diğer kitaplarında olduğu gibi otobiyografik öğelerden beslenir. Bunun yanı sıra sadece çizgi romana değil, çizime de yoğunlaşır. Sanatçının hem çizer hem yazar hem de akademisyen olarak deneyimlerini yansıtır. Öte yandan diğer “Nasıl çizerim”?, “Nasıl yaparım?” içerikli kitaplardan hayli farklı bir kurgu içeren bir eser olarak inceleyebiliriz Making Comics’i. Bunun nedeni hem yapısal olarak hem de içerik açısından okurunu ya da öğrencisini çizgi roman türünü ve çizmeyi düşünmeye ve deneyimlemeye çağıran bir kitap olmasıdır. Aslında Making Comics, Barry’yi öğretmen olarak tanımlayan ilk eseri de değildir; daha önce yazdığı Syllabus: Notes From an Accidental Professor’ün (2014) devamı niteliğindedir.6
Barry çizgi romanlarında felsefi sorular soran bir sanatçıdır. Making Comics’te “İmge nedir? Korkmadan çizerken neden bıraktık? Çizim nasıl oluşur? Çizgi roman nasıl oluşur? Çizim ve yazının bir olduğu zamana geri dönerek yeniden çizmek ve düşünmeden çizmek mümkün müdür?” gibi sorular sorar. Kitap, insanların hayatında yazmak ile çizmenin ayrışmadığı, yazının resimden ibaret olduğu bir zamandan bahsederek açılır. Barry “Yazma kabiliyetimiz aslında sadece çizme isteğimiz ve eğilimimizden gelebilir” der ve “En başında önce adımızın harflerini çizdik” diye ekler.7 İnsanların üç-dört yaşlarındayken çizimleri ile kelimelerinin hep bir olduğundan bahseder. Bu yaşları her şeyin içgüdüsel olarak gerçekleştirildiği bir dönem olarak tanımlar. Aynı şekilde sanata da böyle yaklaşır. Küçükken yapılan ilk çizim tecrübelerini, “hiç korkmadan deneyimlenen bir keşif” diye ifade eder. Burada ilk yazılan harflerin ve harflerden oluşan kelimelerin aslında birer çizim olduğu savından da yola çıkar. Ve aslında hiç düşünmeden yapılan o pratiğe izleyiciyi geri götürerek, yeniden çizim ile yazıyı ayırmadan çalışmaya odaklanır.8
Barry, Hamza Walker’ın moderatörlüğündeki “Lines On Paper” başlıklı panelde, çocukluk çağlarında çizmeyi bırakan insanların hâlâ çocukluklarındaki şekilde çizebildiğini ve çizimlerinin o zamanda beri bozulmamış olduğunu vurgular. “Bıraktığınız şey hâlâ aynıdır. Ama bunu kaleminizden çıkan şey ile yeniden karşılaşıncaya kadar bilemezsiniz” diye ekler.9
Barry, üniversitede çizim dersi verirken bir yandan da dört yaşındaki çocuklarla çalışır. Çocuklar çizerken hikâyelerin kendiliğinden ortaya çıktığını ve bu yaştaki çocuklarla çalışmanın en eski ve doğal dillerimizden birini yeniden öğrenmeye yardımcı olduğunu aktarır. Kelimeler ile resimler bir araya geldiğinde iyi ya da kötü çizimden daha fazla bir şeyin ortaya çıktığını ve bunun için sanatsal bir yeteneğe ihtiyaç olmadığını savunur. Barry’ye göre insanların çizmek eyleminde sadece “dürüst ve cesur” olması gerekir.10
Making Comics’te Alex çizimi ve kendisinin Alex çizimini kopyalama çabasını gösteren imgelerin altında “çizmeyi yıllar önce bırakmış bir insanın çiziminin çekingen ve tecrübesiz, aynı zamanda taklit edilmesi de çok zor” olduğundan bahseder.11 Bu onun için önemli bir konudur. Sanat öğrencilerinin yanı sıra matematik ve genetik üzerine doktora yapan öğrencilerinin de olduğunu ve çizim yapmayı, bu konuda kendine güvenen insanların yanı sıra dokuz yaşında çizmeyi bırakanlara da çizmeyi cazip hâle getirmeye çalıştığını anlatır bize. “[Çizim yapmayı] dokuz yaşında bırakanlarda etkileyici olan, çizim tarzlarının o zamandan beri değişmemiş olmasıdır. Ve bu insanlar bunun ne kadar değerli olduğunun farkında değiller” der.12
“Şeyleri Görmek Üzerine” başlığı altında Barry, kitabındaki alıştırmaların çoğunu insanların rastgele bilgiler içinden anlam ve kalıplar bulma eğilimine dayandırdığını anlatır. Örneğin rastgele kapalı formlar çizip ardından bunları iki dakikada bir canavara dönüştürme alıştırmaları gibi, öncelikle kontrolü kaleme bırakarak aktif çizim çalıştırır. Tıpkı bir müzisyen ya da atlet gibi, aktif kalarak gelişen bir alıştırmadan bahseder. Bu yakınlığı özellikle “Çizgi romanla ilgiliyim, çünkü bana her şeyden daha çok müziği hatırlatıyor” diye vurgular.13
Barry için çizgi roman öğretmek “karakter yaratmak üzerine değil, belli durumlarda kim çıkacak diye beklemek üzerine” şekillenir.14 Aslında kendi çizgi roman eğitimi için her ne kadar kitabı kullanmanın doğru bir yolunun olmadığını söylese de alıştırmaları sırasıyla takip etmeyi tavsiye eder. Making Comics’in birinci bölümü malzemeler, yöntemler ve sınıf ahlakı anlatıları içerir. Bu bölüm “Lütfen sessiz olun” diye başlar. Önce görmeye, bakmaya odaklanmayı öğütleyen Barry gerçek öğretmen kimliğine bürünmüştür. Öyle ki aynen Wisconsin Üniversitesi’nde verdiği derslerdeki gibi öncelikle tüm dönem kullanılacak bir isim seçilmesini önerir. NPR’a verdiği röportajda, “Akla Gelmeyecek Akıl” [The Unthinkable Mind] isimli dersinde her dönem öğrencilerinin isimlerini öğrenmek yerine onlara Talamus ve Hipokampus gibi beyinden bir parçanın adını verir. Daha sonra malzeme listesi, devamlılık kuralları, sınıfta oturma, masa düzeni ve not alma yöntemleri gibi kurallardan bahseder.15 Making Comics bu sıradan olmayan öğretmenin sıradan olmayan dersini, sıra dışı bir canlı aktiviteye dönüştürür. Malzeme listesinde ise 200 sayfadan oluşan Making Comics’in 34. sayfasında bahsettiği kompozisyon defterinin dersinin belkemiği olduğunu söyler ve her derse getirilmesini ister. Söz konusu olan 100 sayfalık, yaklaşık 19 × 24 cm ebadındaki çizgili defter, aynı zamanda Making Comics’in üzerine kurulu olduğu yapıdır.
Barry, derslerdeki alıştırmaların ne kadar sürede yapılacağından, ödev sayfasının üzerine yazılacak isim ve tarih gibi formel öğelere kadar tüm detayları verir. İlk bölüm özellikle çizmeyi bilmeyen ve çizmekten korkan öğrenciler için alıştırmalar içerir. Ivan Brunetti’nin basit çizim tekniğine göre başlar ders. Devamındaki egzersizler “12 dakikada 4 çizim yap” ya da “Gözlerin kapalı çiz” gibi çizmek eylemini teşvik etmek üzerinedir.
Aslında ilk derste başlayan Canavarlar, Batman ve iki kişinin iki elle ortak tandem çizimleri ikinci bölümdeki “atışmalı” [jam] çizim egzersizleri için bir hazırlıktır. İkinci bölümde Lynda Barry, comics jam’e odaklanır. Bu geleneksel çalışmada çizerler birbirinin başladığı çizim üzerine çalışır, özetle çizim tek elden değil birlikte elden ele geçerek tamamlanır. Karakter atışması [character jam] Betty Boop karakteriyle başlar. Betty Boop animasyonunu izledikten sonra hafızada kalan görüntüler üzerine çizim egzersizleri başlar. Önemli olan, korkmadan çizmek ve çizim kâğıdını bir sonraki çizere geçirmektir. Çalışma, her sayfa dört değişik çizerin dört farklı çizimini içerecek şekilde gelişir. “Tek bir çizim olarak fazla bir şeye benzemez, ama bir araya geldiklerinde bir sınıf portresi gibi dururlar.”16 Barry’nin burada yaptırdığı çalışma aslında “anonim olarak belli bir tecrübeyi kaydetmek” üzerinedir. Betty Boop ile başlayan egzersizler farklı ortak yazı ve çizim egzersizleriyle devam eder. Bu sırada yapılan karakter atışmasında ilk panel bir meslek karakteri çizmek üzerinedir: Kuş eğitimcisi, halterci, hırsız, aklınıza ne gelirse. Önemli olan yine hikâyeyi paylaşarak geliştirmek üzerine bir sonraki çizere kâğıdı geçirmektir. Barry egzersizlerin sürelerini, kâğıdın ne şekilde panellere bölüneceğini belirtir: Dört panel çizim egzersizleri, altı panel, iki sayfaya yayılan sekiz panel gibi egzersizlerle devam eder.
Üçüncü bölüm ise hikâye zamanıdır. Bu bölüm hikâye çizmek üzerine gelişir. Çizim ile yazı birleşir ve ilk çizgi roman ortaya çıkar. Ama bu aşamada da Barry okurunu ya da öğrencisini yalnız bırakmaz. Öncelikle yeniden bu ders için kullanılması gereken araçları –fotoğrafta çıkmayan mavi kalem, bristol çizim kâğıdı vb.– detaylandırır. Ardından ne kadar süre ne yazacağınızı, ne kadar süre ne çizeceğinizi ve hepsini nasıl bir araya getireceğinizi anlatır bu bölümde.
Barry her zaman öğretmen, okur ise öğrenci kimliğindedir. Dönemin ve dolayısıyla kitabın son dersi, kitabı eğlenceli ve etkileşimli kılacak tüm detayları içeren bir başka sayfayla tamamlanır. Bu son ödev DJ müziği eşliğinde dans ederek sınıf resminin çizilmesidir.
Lynda Barry’nin Making Comics adlı kitabı ve autobiofictionalography türündeki eserleri “Okur önce neyi algılar, nasıl okur, nasıl görür?” soruları üzerine kurgulanmıştır. Making Comics ne herhangi bir çizgi romana ne de herhangi bir eğitim kitabına benzer. One Hundred Demons gibi o da bir sanatçı kitabı olarak yaratılmıştır. Tüm sayfalar manuscript olarak elle boyanan yazılar, resimler ve kolajlardan oluşur. Basılı kitabı oluşturan imgeler neredeyse üç boyutlu olarak algılanır hâldedir. Zira bu imgeler sanatçının elinden çıkan yazı ve çizim kolajlarından oluşan fiziksel katmanları yansıtır. Bir not kâğıdının kenarındaki ufak kirli gölge, kitapta kurşunkalemle alınmış bir not, bir kolaj, elle tutulacakmış hissi verecek şekilde karşımıza çıkar. İç kapakta yer alan canavar çizimlerinin altına kurşunkalemle alınan not, ilk fark edildiğinde “Bunu kitaba kim, ne zaman yazdı?” dedirtecek kadar şaşırtıcıdır bizim için.
Öte yandan Lynda Barry’nin görsel dili gerçekçi olmaktan ziyade yaratıcılığa dayanır. Making Comics’te de bu görselliği yapısal olarak göz önüne çıkartır. Aynı zamanda okura gerçekçi çizimden ziyade yaratıcı olmayı ve çizmekten korkamamayı öğretmeyi amaçlar. Barry “Çizmeyi bırakan insanlar ‘çizemem’ derler. Karalama yapabilir misiniz?” diye sorgular ve herkesin bir karalamasının var olduğunu ekler.17
Çizgi roman, eskiz defteri ve sanatçı kitabı olarak ilgili türler arasındaki ilişkileri zorlayan bir kitap şeklinde ele alındığında belki de ilk fark edilecek şey, kitabın ne kadar hafif ve ince olduğudur. Making Comics Amerikan kompozisyon defteri yapısına göre tasarlanmış bir kitaptır. Hem iç kâğıt gramajı, hem kapağı, hem de ciltlenmesindeki tüm yapısal özellikler aynı temel üzerine kuruludur.
Aslında eğitim kitabı, eskiz defteri, egzersiz defteri, sanatçı kitabı ve her şeyden önce bir manuscript olan, hem de otobiyografik örnekler üzerine kurulu bu çizgi romanı bir arada tutan, bu basit fiziksel yapıdır. Sayfa kenarlarındaki süslemeler öğrenci not defterlerinin kenar süslemelerine gönderme yaparken bir yandan da manuscript estetiğini taşır. Öte yandan klasik çizgi roman yapısında çoğu zaman mevcut boş alan ve dolu paneller gibi öğeleri de yeniden sorgular. Kitabın sayfalarında neredeyse hiç boş çerçeve yer almaz. Arka plandaki tek boşluk ise aslında çizgili kâğıdın yüzeyidir. Boş alan aktif bir öğedir. Gereksiz bir boşluk değildir ve bir anlamı vardır. Formu ve öyküsel anlatımı birleştirir. Bu boşluk, paneller arası geçişin algılanmasını sağlar. Okura çizgi romanda zamanın geçişini ya da bir sonraki anlatıma geçişi aktarır.
Lynda Barry için doku, resim ile yazıyı birleştiren öğedir ve hikâyenin bir bütün olarak algılanmasını sağlar. El yazısı ve tipografi/kaligrafi daha önceki kitaplarında olduğu gibi Making Comics’te de büyük bir önem taşımaktadır. El yazısı renk değiştirir, boyutu ve stili değişir, kimi zaman küçük harf kimi zaman büyük harf kullanır. Bu anlatım belli anlamları değiştirmek için değil, daha çok okurun okuma pratiğini yönlendirmek amacını taşır. “Görsel bir ritim” yaratır.18
Sonuç olarak Making Comics’in estetik yapısı Lynda Barry’nin çoğu zaman kullandığı kitle kültürü, yüksek kültür, gündelik olan materyaller ve sanat eseri arasında gidip gelir.19 Barry, Making Comics ile yazının, illüstrasyonun, hazır imgenin, rengin, dokunun, eskiz defterinin ve kitabın iç içe olduğu; başka bir dile çevrilemez, düzeltilemez ve kopyalanamaz bir eser ortaya koyar. Eğer Making Comics başka bir dile çevrilmek istenseydi yeniden yapılması gerekirdi. Barry neden sanat pratiği olarak çizgi roman tercih ettiği konusunda ise “Eğer sadece çizim olsa çok sessiz, sadece yazı olsa çok yalnız. Bu yüzden her ikisinin birleşimiyle ilgili”20 yorumunu yapar. Bu bir bakıma Making Comics’in daha yakından anlaşılmasına yardımcı olacak en anlamlı cevaptır.
Naime Taşdemir
* Danışmanım Bekir Kirişcan’a teşekkür ederim.
1. Hillary Chute, Graphic Women: Life Narrative and Contemporary Comics (New York: Columbia University Press, 2010), s. 96.
2. “2000s”, Comic-con, 17 Ocak 2016.
3. “12 Women in Comics Who Deserve Lifetime Achievement Recognition”, Comics Alliance, 29 Ocak 2016.
4. L. Barry, One Hundred Demons (Montreal: Drawn & Quarterly, 2017). (Barry, 2002)
5. Library of Congress. “Drawn to Purpose: New Narratives, New Voices / Autobiofictionalography”. Linda Barry.
6. Casamento, N. (2019, November 18). “How Non-Artists Can Draw: Comics Great Lynda Barry on Teaching Creativity.”
7. Barry, Making Comics, s. 1.
8. Age, s. 2.
9. Lynda Barry, Ivan Brunetti, R. Crumb ve Gary Panter, “Panel: Lines on Paper: 20 Mayıs 2012”, Moderatör Hamza Walker, Critical Inquiry 40 (3), (2014): 240. doi:10.1086/6773.
10. Barry, age, s. 18.
11. Age, s. 6.
12. Nicole Casamento, “How Non-Artists Can Draw: Comics Great Lynda Barry on Teaching Creativity”, 18 Kasım 2019.
13. Hillary Chute, Graphic Women: Life Narrative and Contemporary Comics (New York: Columbia University Press, 2010), s. 111.
14. Barry, age, s. 13.
15. NPR, “Cartoonist Lynda Barry Helps College Students Tap Innate Creativity”, 29 Mayıs 2013.
16. Barry, age, s. 106.
17. Barry, Brunetti vd., age.
18. Chute, age, s. 111.
19. Age, s. 121.
20. Casamento, age.